Hidderaaca iyo Fagaagga

Saynisku waxa uu yiri dadku waa ‘xayawaan fekera’; Afrikaan daanyeer la haybwadaaga oo ka samaysan hiddosideyaal iyo unugyo oo kaladuwanaanta dadka iyo xayawaanka kale ay tahay un sida dadku u fekero. Nooluhu si kasta oo uu u ka la muuqaal duwan yahay haddana faraq weyn u ma dhexeeyo dhanka ayaanka abka. Sayniskuna waa halgedka ugu muhiimsan oo ugu saamayn ballaaran nolosha dadka oo dhaliyay caddaymo muujiya halka nooluhu ka yimid isla markaas horumariya ilbaxnimada u nugul aqoonta ka dhalata caddaymaha cilmibaarista. Teer iyo waagii dadku Afrika ka soo dhuyaalay ilbaxnimo kasta waxay isku dayeysay in ay tu kale ka horumarto mid walba oo cusub na ay taabsanaysay tallaabo horumarineed oo mudan waahyaheeda iyo astaanteeda oo sooyaalku xuso dhaqankeeda, bulshadeeda, aqoonteeda, iyo wixii la halmaala. 

Dhan walba oo ilbaxnimo haatan dhisan laga gorfeeyo iyo si walba oo tu soo jirtay dib-u-eegis loogu sameeyo ama hab walba oo siiyaalka saadaal looga dhiibto, waxa aan marnaba laga indhosaaban karin ta uu reer Galbeedku hormuudka ka yahay iyo saamaynta ay dunida ku yeelatay dhowrkii qarni oo la soo dhaafay. Horumarkaas isa soo tarayay qarniyada ayaa lahaa marxalado ka la duwan oo uu soo maray la na soo halgamay gaar ahaan qarniyadii 16-aad iyo 17-aad oo ahaa labadii ugu waxtar badnaa markii laga soo gudbayay waayihii mugdiga ay Yurub ugu gudubtay indhodillaacsigii sayniska. Labadaas qarni waxaa loogu yeeraa kacaankii sayniska oo u gogolxaaray gungaarka wacdaraha tignoolojiyadda dhisaalan maanta. Waxaa barbar socday ka la soocii kaniisadda iyo taliska oo ibo furay maan-ifaynta garashada cusub ku xukumtay maangalnimo oo sheekooyinkii duugoobay milge tiray oo ka dhaqan galay qaaraddaas oo dabadeed dunida kale tartiib-tartiib ugu fidayay.

Hidderaaca oo ay ku dhan yihiin tusaalooyinka tixraaca noolaha baa dhawrkii qarni oo la soo dhaafay sayniska u foofshay laamo dhaadheer oo mid walba mudnaanteeda leedahay, waa aragtida dheellitiran oo leh wax walba oo nool—geed ama xayawaan—abtirsi hore ayay leeyihiin oo hiddoside ku muujan. Habraaca baarista hidderaaca loo adeegsado waxaa ka mid ah; unug, bu’, DNA, qalfoof, xidid, iwm. (Haa, geedaha wax badan baan wadaagnaa oo dhirta aan calaajinno dabadeed dheefshiidkeenna aan dheellitirnayn hidderaac ahaan uu nafaqada ka nuugo waxaa noo dhexeeya hiddosideyaal ah noole ka yimid manoole [organic from inorganic].) 

Unugyadu waxay u ka la baxaan dhawr nooc oo uu nooc walba qaabilsan yahay hawl gaar ah; sida unugyada neerfaha, unugyada jirka, unugyada dhiigga, iwm. Waxaa mid walba ku jira bu’ ay ka koobmaan hiddosideyaasha—qaybo yaryar oo bu’da xiriirsan oo ah DNA—oo tiradoodu gaarayso 20,000 inta la og yahay. 

Hiddosiduhu waa anaani u nool keli ah in uu waaro haddii kale ma tarmo, tusaale ahaan ma jiro hiddoside u hawlan in uu ititibiyo asaaggiis ma na dhacdo in uu sidaas ku/u dhaxal reebo, hayeeshee qof ama noole dhan oo ka samaysan baa taakuleeya tolka ama istaakuleeyaan si ay u waaraan. Isdiiddada halkaas ka muuqata siyaalo ka la duwan ayaa aaraa’ looga bixiyay cilmibaaristu se ay tixgelisay labadu in ay yihiin sidii isku dhoon si nooluhu u bedbaado oo jiilal dambe u dhigo. Isdiiddooyinka noocaas ah aad ayay u badan yihiin sababta oo ah mar waxaa khaldanaan karta garashada dadka mar kale na sida wax loo fahmay oo aqoontuna ay kordhaysay qarni ba qarni. Marar waxaa lagu gabraartaa dano siyaasadeed ama diineed oo eel badan ka dhalatay oo hengelo dhigay. Saynisyahanno ahaa geesiyiin runta u hiiliyay baa qarniyo iilka loo jiidayay ka dib markii aqoontu ka hor timid wax hore loo rumaysnaa.

Tusaale ahaan waahyahaan dambe dood gabaabsi ah baa ka timid dhanka dhaqandhaqaalaha hantigoosadka oo isku dayaysay xoojinta hab siyaasadeedka midigta fog isla markaas laalaysa dhaqandhaqaalaha hantiwadaagga bidixda fog. Inkasta oo saynisku diidmo hoosta uga xarriiqay aragtiyahaas ka ma ay duwana su’aasha leh ‘haddii dadka iyo daanyeerku xigaal yihiin, sidee daanyeerku weli ku nool yahay?’ Taasu waxay la mid tahay ayada oo la yiri ‘awooweyaashaa/ayeeyoyaashaa haddii aad ka timid sidee baa ay weli ku nool yihiin?’ Haddaba su’aal walba jawaab ayay leedahay waxaa se khaldan un fekerka hore oo asna saxma marka jawaab habboon dhambalato bayooloji ahaan. Tusaale kale waa maaddada isballaarinaysa ee su’aalaha miiran ee saykoolojiga hidderaaca (evolutionary psychology) oo haatan u gayllan tixgelinteeda saynis ahaaneed.

Kolka la baaro noole ka samaysan unug iyo nude [unugyo badan/xubin] oo loo barbardhigo abtirsi hore iyo degaan waxaa daahu ka faydmaa firka nooluhu dhaxlay, sida uu ku waaray, halka uu ka yimid iyo dhaqankiisa. Degaan bayooloji ahaan waa geyi isku dhan oo uu noole ku dhaqmo oo qaabeeyaa nolosha oo jaadad ka la geddisan leh, tusaale ahaan degaanka berribiyoodku waa ka duwan yahay ta xammaaratada, labaduna wax badan baa ay wadaagaan. Berribiyood/xammaarato (amphibian/reptile) waa lafdhabarleyaal bad iyo berri ku nool oo ku abtirsada tiktaalik  — ama mallaay, noolaa 375 milyan oo gu’ ka hor oo ay ku abtirsadaan labaduba. Degaanka iyo cunnadu waa waxyaalaha ugu waaweyn oo ka masuul ah isbeddelka hidderaaca, waxaa kale oo aan lagamaarmayn bakteeriyada, cimilada, da’, iwm., kaalinta ay ku yeeshaan hiddoside oo isbeddel u horseedda.

Waa suurogal in uu isbeddel weyn oo leh bad iyo berri ka dhasho bakteeriya saamaysay hal hiddoside dabadeed dabargooyay ama tarmiyay noolaha oo dadku uu ku jiro. Waa na suurogal in ay dhintaan ama dabargo’aan qaybo waaweyn oo ay bedbaadaan xayawaan yaryar—sida shinnida. Taxankaas tiktaalik (mallaay) ka soo askumay dadku waa ka mid yahay, markaas caddaymaha saynisku waxay u garsheeganayaan in dadka loogu yeero ‘aadmi’ sababta oo ah hal qof oo Bariga Dhexe u dhashay oo Aadan la oran jiray saynisku ma caddayn, caddaymaha muuqda waxay dadka ugu abtiriyreen Geeska Afrika. Maragta ugu yar waa bakteeriyada caloosheenna dhex ceegaagta oo tiro xad dhaaftay; waxay ka timid meel iyo ab waxayna nagu tahay waageeni nagu larban la’aanteedna ma noolaan karno, maragta ugu weyn na waa dhammaystirka ahaanshaheenna bayoolojiyeed.  

Marka la oddoroso sida nolosha Dhulku ay ku bilaabatay, ayada oo la arko mar uu Dhulku nolol la’aa iyo mar uu nolol yeeshay, waa lagamamaarmaan in noolaha badda wax laga barto maadaama noloshu halkaas ka curatay. Habka curashada nolosha badda oo ku bilowday bakteeriya heshay ogsijiin iyo qorrax baa sababay nolosha berriga oo aan tallaabooyinkaas la’aantood suuroobin. Dhaqdhaqaaqii ay xammaaratadu berriga ugu soo guurtay waxa uu soo jiray malaayiin gu’ oo leh isbeddello aan sugnayn; nooluhu waa uu isa saameeyay, dabadeed saamoobay, dabadeed waaray oo hanaqaaday. Sidaas awgeed haddii uu yahay lohod aan laf iyo ricir lahayn ama shimbir biiba ama yaxaas ugaarsade ah bayooloji ahaan xiriir baa ka dhexeeya muuqda ama aan muuqan oo dhaqanwareegayay. Dhaqanwareeggii weynaa ayaa dhacay markii badda looga maarmay ukun debedda dhigan oo suurogelisay galtibbaxa nooluhu uga maarmay biyaha badda markii uu berriga nolol ka unkay; (i) waa uu soo xammaartay oo biyaha debedda uga baxay, (ii) waxa uu dhigay ukumo walxaha qoyan dhasha ugu kaydiyay, (iii) halkaas sidaas uga ab kobocday nolosha Dhulka oo tiradeedu hadda gaarayso ku dhowaad 9 milyan oo jaad.

Waxaa tixraaca soojireenku tilmaamay in 26-27-dii milyan oo gu’ oo kasta dhaco dabargo’ weyne xaalufiya nolosha meeraha Dhulka haddana ay dib u bilaabato tii oo tu hore ka duwan. Isbeddelkaas ayaa saameeya cir iyo dhul; gaasaska gibilweynaha ayaa beddela cimilada dabadeed halliga nolosha dhulka, ama waxaa dhulka ku habsada dibdheerrada ka yimid meereyaasha ay xiddigaha isku dhacaan ee qarxa oo iskujooggeenna qorraxeed ku soo firdha. Saynisyahannada qaar baa ku dooday dabargo’ weyne waa muhiim si nolol cusub u bilaabato taas oo looga tusaale qaadanayo Firdhadkii Qaraxweyne oo uunku ku dhisme bilaabay iyo hababka meereyaashu ay mar u dhashaan oo u jiraan bilaayiin gu’ mar kale na u dhintaan oo kuwo cusub abuurmo. Iskujoog qorraxeedkeennu waa un hal ka mid ah 200 oo bilyan oo ku yaal diillin-caanoodka iskujooggeenna xiddigaha tirada la og yahay keli ah, xiddiguhu na ayaga oo dhaqdhaqaaq joogtaysan leh baa jirka ay mar jiraan mar kale na ay dhacaan yahay goor kooban, markaas xiddig meel qotomay bilyan gu’aad baa gebi ahaan meerwareega. Haddana iskujoog xiddigeedkeenna sidaas u weyn baa ah un hal ka mid ah boqolaal bilyan dhisaalan uun weynaha.  

Saynisku waxa uu lahaa soojireen saadaal hore iyo xaqiijin dambe leh oo la isku afgarto in ay dheellitiran tahay, sidaas ayaa jeer ogaal cusub la daah-faydo waxaa duugooba oo ciidda loo miisaa garasho gablool ah oo qarni hore la rumaysnaa. Qarnigaan ogaal waxaa ugu baaxad weyn daah-furka hirarka cufisjiidadka (gravitational waves) oo ifiyay mugdi hore oo ku saabsanaa xiriirka fagaag-gooraysada uunka. Aragtida ku saabsan hirarka cufisjiidka oo ahayd saadaal uu lahaa saynisyahankii weynaa Albert Einstein boqol sano ka hor waa hubaal in ay beddeli doonto waxyaalo badan oo sooyaal/siiyaal ah sida qalabka dhulbaareyaasha ama cirbixiyeenku adeegsado. 

Iskujooggeenna qorraxeed jira 4.6 bilyan baa leh jir (mass) 99% qorraxda yahay. Cufjiidka qorraxda baa ka masuul ah meerwareegga jibinta, xiddigaha, meereyaasha, busta, iyo gaasaska fagaagga dhex wareega. Dhulka oo qorraxda u jira 93 mayl waxaa ilayska qorraxdu ku soo gaaraa 8 daqiiqo asaga oo soo maray in dhan 186,282 mayl halkii ilbiriqsi oo ku cabbiran dhexrooraha fagaagga. Sida meere qorraxda ugu dhow yahay ama uga fog yahay ayay u xawliwareeg dheer yihiin oo tusaale ahaan meesha Dhulku hal gu’ wareego, meeraha Dusaa waxay ku qaadataa 88 beri keli ah, halka meeraha Docay wareego 165 gu’. Isla sidaasna ayay ka la heerkul duwan yihiin sida ay qorraxda u ka la xigaan; kulka Dusaa waa +427c, meesha Docay qabow yahay -200c. 

Meereyaashu waxay ka samaysmaan gaasas dhagaxyo ku milmay oo cufjiid uu heerkulka tamarta qorraxeed ku sugay, tabtaas oo kale oo keennu ku curtay baa walxaha Dhulku ka samaysan yahay sida xadiidka laga helaa meereyaal kale balse ma maarayn karaan nolol inta la og yahay. Naytorojiinka dhiiggeenna ama ogsijiinka hawadeenna ama kalsiyuumka ilkaha waa walxo si walba uunka uga muuqda oo bus fagaag ugu ka la goosha xiddigaha samada sare markaas seeska noloshu waa bus fagaag helloontay heerkul sugan oo ku abtirsada bilaayiin xiddigood dhammaantood leh bilow iyo basanbaas. Taxanaha sidaas u xiriirsan wax weyn ayaa uu naga barayaa uunka bayooloji ahaan iyo kimistari ahaan oo ku saabsan haybta ay wadaagaan nolosha iyo xeerarka sayniska oo si murtiyaysan isugu laran.